ORKUMÁL OG ORKUNÝTING

Á síðustu vikum hafa stjórnmálamenn og áhugamenn um náttúruvernd og umhverfismál lagt eindregið til að Íslendingar hætti a.m.k. tímabundið öllum framkvæmdum sem snúa að nýrri orkuöflun og nýtingu umhverfisvænna orku í orkufrekum iðnaði.
Þetta “stopp” í virkjanamálum er hugsað að standi þar til sérstök “rammaáætlun um náttúruvernd” hefur verið gerð er leggja á mat á hvað af náttúru landsins skuli varðveita ósnortna fyrir komandi kynslóðir. Eftirtekt vekur að í umræðunni snýst málið fyrst og fremst um vatnsaflsvirkjanir og tengda álframleiðslu. Stefnt virðist að því með öllum tiltækum ráðum að stöðva þá þróun sem hefur í reynd verið ein styrkasta stoðin í uppbyggingu íslensks efnahagslífs síðustu áratugina. Ekki skal þó gleyma eða gera lítið úr uppbyggingu hugbúnaðar- og hátækniiðnaðarins, sem verið hefur ævintýraleg síðustu árin, né svonefndri útrás fjölmargra fyrirtækja á ýmsum sviðum. Útrás sem vafalítið mun verða þjóðhagslega hagkvæm og atvinnuskapandi til lengri tíma litið, en mun þó eðli málsins samkvæmt takmarkast að mestu við  sérmenntaða starfshópa í þjóðfélaginu.
Augljóst virðist að algjört “stopp” eins og nefnt er hér að ofan getur haft afdrifaríkar afleiðingar fyrir atvinnulífið eins og margir hafa reyndar bent á, því við blasir að gerð marktækrar rammaáætlunar um náttúruvernd mun taka langan tíma. Má í því sambandi nefna að vinna við rammaáætlun um orkunýtingu hófst fyrir um áratug og er enn ekki lokið. Náttúruverndaráætlun tekur sjálfsagt varla skemmri tíma, því þar þarf að huga að mörgu og rannsaka margt, áður en ásættanleg niðurstaða fæst. Stoppið gæti því orðið býsna langt.

Þau rök hafa verið færð fram að orkulindirnar, vatnsaflið og jarðhitinn, hverfi ekki frá okkur og því getum við nýtt þær síðar, þegar og ef kynslóðirnar sem við taka telja það nauðsynlegt og æskilegt til að viðhalda ásættanlegri efnahagsþróun. Slík frestun aðgerða hefur auðvitað í för með sér að kynslóðir nútímans munu ekki njóta þeirra efnahagslegu framfara sem aukin orkunýting óumdeilanlega hefur í för með sér.
Hafa ber jafnframt í huga það sem ítrekað hefur verið gerð grein fyrir, þ.e. að orkulindir okkar, vatnsaflið og jarðhitinn, eru hreinar, mengunarfríar orkulindir og því æskilegt að þær verði nýttar til að draga úr notkun olíu og kola sem sýnt hefur verið fram á með óyggjandi hætti að valdi afar neikvæðum loftlagsbreytingum til lengri tíma litið. Hinir svartsýnustu telja jafnvel að, ef  fram heldur sem horfir, stefni í að jörðin verði ill- eða óbyggileg fyrir stóran hluta mannkyns. Þetta eru nú vonandi ýkjur, en þróunin er augljós og okkur ber því að sporna gegn henni eftir mætti.

En hvað er til ráða? Er virkilega svo komið að stöðva beri allar frekari virkjunarfyrirætlanir og nýtingu þeirrar hreinu orku sem við eigum enn ónýtta og mögulegt er að nýta með hagkvæmum hætti? Eigum við að láta náttúruna ósnerta jafnvel um aldur og æfi og fórna þar með efnahagslegum framförum og hagsæld þjóðarinnar? Ef þetta er almenn skoðun í þjóðfélaginu, ættum við að líta betur í kringum okkur því allar framkvæmdir svo sem vegagerð og önnur samgöngumannvirki, framkvæmdir í sveitarfélögum og sumarbústaðahverfum svo og framkvæmdir tengdar landbúnaði og sjávarútvegi hafa áhrif á náttúruna og umhverfi okkar ekki síður en orkuframkvæmdir. Slíkar framkvæmdir vill þjóðin auðvitað ekki stöðva þó sjálfsagt sé auðvitað að haga þeim þannig að sem minnstri röskun valdi í umhverfinu, en það hefur því miður ekki alltaf tekist eins og dæmi sanna.

Ég held ekki að komið sé að þeim tímapunkti að setja þurfi allsherjar stopp á aukna orkunýtingu í landinu. Hins vegar má taka undir það, að skynsmlegt geti verið að hægja nokkuð á. Umsvif í orku- og stóriðjumálum hafa verið með þeim hætti síðustu ár að full ástæða er til að staldra við án þess þó að fara út í algjöra stöðvun framkvæmda á þessu sviði. Rétt er einnig að hafa í huga að miklar sveiflur í orkuframkvæmdum eru óæskilegar fyrir hagkerfið og atvinnuástandið í landinu.

Eins og fram hefur komið virðist a.m.k. nokkur hluti þjóðarinnar vera búinn að fá sig fullsaddan af álverum og því eðlilegt að íhuga hvernig áfram skuli haldið. Næst á dagskrá má telja álver við Húsavík með nýtingu jarðhita í Þingeyjarsýslu. Til álita kæmi ef til vill að nýta vatnsorku Skjálfandafljóts samhliða jarðhitanum, enda kannski óeðlilegt að vera með orkuöflunina alla í einni körfu. Þó jarðhitinn sé vafalítið tryggur orkugjafi er þarna um nýtt jarðhitasvæði að ræða sem reynsla er ekki komin á. Má í því sambandi minna á vandamál Kröfluvirkjunar í upphafi.
Augljóslega stendur Norðausturlandið fremur illa með tilliti til hagvaxtar og atvinnuuppbyggingar. Því virðist álver við Húsavík koma sterklega til álita á allra næstu árum, því ekki hefur verið sýnt fram á að aðrir atvinnuskapandi möguleikar gætu komið í stað álvers og áhugi heimamanna er ótvíræður að því er virðist.

Stækkun álvers í Straumsvík er auðvitað einnig á dagskrá og hefur verið í athugun síðustu árin. Ef stjórnvöld í samráði við Hafnarfjarðarbæ ákveða að leyfa þessar framkvæmdir, sem all mikil andstaða er þó við, virðist augljóst að neðri hluti Þjórsár verði virkjaður, en þar er með hagkvæmum hætti hægt að byggja þrjár rennslisvirkjanir með um eða yfir 240 MW afli. Þessar virkjanir hafa allar farið í gegnum umhverfismat og fengið lögformlega afgreiðslu viðkomandi aðila.
Reyndar er nokkur andstaða við þessar fyrirætlanir, en því verður ekki móti mælt að aðstæður eru þarna á margan hátt hagstæðar. Þjórsá er fullmiðluð og er rennsli hennar í dag neðan Búrfells um 300 rúmmetrar á hverri sekúndu 365 daga á ári. Miðlunarlón verða því engin í Neðri Þjórsá, en inntakslón verður þó að byggja við hverja virkjun og verður vatnsborðhæð þeirra nánast óbreytt allan ársins hring. Lón þessi verða að mestu innan núverandi flóðafarvegs árinnar og rennsli Þjórsár eftir virkjun verður einnig að mestu í farvegi árinnar. Á stuttum köflum neðan virkjana minnkar rennslið þó umtalsvert, en fiskur mun geta gengið upp ána með svipuðum hætti og verið hefur. Aðstæður til virkjunar verða því að teljast hagstæðar og í reynd fremur umhverfisvænar og sambærilegar aðstæður sennilega vart finnanlegar. En verði ekki af stækkun álversins í Straumsvík verður virkjunum í Neðri Þjórsá frestað, væntanlega um óákveðinn tíma.

Rætt hefur verið um álver í Helguvík og Þorlákshöfn og stækkun í Hvalfirði. Þjóðhagslegar forsendur fyrir þessum álverum virðast ekki knýjandi, m.a. vegna viðvarandi þennslu í þjóðfélaginu og þola þau því væntanlega bið þar til einhverskonar þjóðarsátt næst um nýtingu orkulindanna, enda miklar framkvæmdir í vegagerð fyrirhugaðar næstu árin, sem valda þenslu ekki síður en orkuframkvæmdir.

Áberandi er í þessu samhengi sérstakar aðstæður á Vestfjörðum, þar sem möguleikar á orkunýtingu í stærri stíl eru ekki fyrir hendi, en þar eru þó nokkrir smærri virkjunarkostir sem vafalítið verða hagkvæmir innan tíðar, þar sem orkuverð hlítur óhjákæmilega að hækka, jafnvel í nánustu framtíð. Því er spáð að verð  kolefnisorku muni jafnvel tvöfaldast á næstu árum. Tæknivæddu þjóðirnar sem mjög eru háðar  kolefnisorkugjöfum leggja því ofurkapp á að þróa umhverfisvæna orkugjafa. Eru miklir fjármunir settir í rannsóknir og þróun á þeim möguleikum og ekki ólíklegt að sú viðleitni beri árangur innan skamms tíma.
Hér á landi hefur vetnisframleiðsla og vetnisnotkun verið athuguð all ítarlega og telja margir að vetnið verði hagkæmur kostur innan tíðar. Vetnisframleiðsla á Íslandi með okkar hreinu orkulindum hlítur að teljast mjög athyglisverður kostur í alþjóðlegu samhengi og heildarferlið einstaklega umhverfisvænt. Vetnið verður, ef til kemur, framleitt t.d. með vatnsorku, úr vatni og breytt síðan í orku sem knýr bílmótora og skipsvélar án nokkurs mengandi útblásturs. Ferlið er því mengunarfrítt og eins vistvænt og hugsast getur. Ýmsar þjóðir öfunda okkur af þessum sérstöku aðstæðum og hafa Svisslendingar m.a. sýnt áhuga á að koma að þróun slíkra verkefna á Íslandi. Þarna er því hugsanlega komin leið til að nýta okkar hreinu orkulindir til að draga úr mengun andrúmsloftsins með hagkvæmum hætti og gætu smærri og meðalstórar virkjanir á Vestfjörðum nýst vel í þeim iðnaði.
Með hliðsjón af því sem rakið hefur verið hér að framan gæti verið eðlilegt að hægja á orku- og stóriðju framkvæmdum og geyma einhvern hluta orkuforðans þar til framleiðsla vistvæns eldsneytis fyrir bíla- og bátaflotann verður hagkvæm, sem ætti að geta orðið innan “skamms” tíma. Orkufrekur iðnaður er og verður tvímælalaust áhugaverður kostur enn um sinn, en að stöðva framkvæmdir alfarið á þessu sviði, jafnvel þó það verði aðeins tímabundið, getur tæpast talist aðgengilegur kostur, enda líklegt að stór hluti þjóðarinnar hafni þeirri leið. Staðreynd er að íslenska þjóðin gerir miklar kröfur til stöðugt vaxandi hagsældar og mun því varla sætta sig við þá stöðnun sem allsherjar “stopp” orkframkvæmda mun valda.

Brýna nauðsyn ber því til að finna lausn sem góður meiri hluti þjóðarinnar getur sætt sig við, en sú lausn mun vafalítið byggjast á áframhaldandi uppbyggingu orkuiðnaðarins en þó með því að hægja nokkuð á og vanda val og útfærslu hentugra virkjanakosta.

Höfundur er verkfræðingur